Osmanlı döneminde, birçok şair tarafından Bursa’nm Balkan¬lardaki örneği olarak tarif edilen Üsküp, mimarî eserleri ve coğrafyası ile bu tanımlamayı hak eden bir şehirdir. Kuruluş ve inkişafı dahi Bursa örneğinin bir kopyası niteliği taşıyan şehir, günümüzde Balkanlarda Türk-İslam kimliğini büyük oranda devam ettiren bir özellik gösterir. Erken bir tarihte Osmanlı sınırlarına dâhil olan şehir, Osmanlı sultanları ve kızları ile Osmanlı ümerası tarafından kurulan vakıflarla bir Türk-İslam şehri hüviyetine kavuşmuştur. İlk dönemlerde Balkanlardaki fütuhat siyasetinin uç merkezliğini yapan şehir, XVII. yüzyılda iktisadi bir merkeze dönüşmüştür. Osmanlı arşiv vesikaları başta olmak üzere seyyahlar ve yerinde yapılan gözlemlere dayanan bu eser, yüzyıllar içinde şehrin kimliğini yansıtmanın yanı sıra karanlıkta kalan birçok nok¬tayı aydmlatmak için hazırlanmıştır.
ÖN SÖZ
KISALTMALAR
TABLOLAR LİSTESİ
KROKİ, GRAFİK VE HARİTA LİSTESİ
GİRİŞ
ARAŞTIRMANIN MAHİYETİ, SINIRLARI VE KAYNAKLARI
ÜSKÜP ADI
SİYASÎ TARİH
Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Döneminde Üsküp
Şehrin İskânı
İDARÎ YAPI
Rumeli Beylerbeyliği
Üsküp Sancağı
Üsküp Kazâsı
BİRİNCİ BÖLÜM
ÜSKÜP ŞEHRİ
COĞRAFİ KONUM
ŞEHRİN FİZİKÎ YAPISI
Yönetim Örgütlerinin Toplandığı Yerler
Üsküp Kalesi
Saray
Mahkeme Binası
Çarşı ve Pazar
Darphâne
FİZİKÎ YAPININ ŞEKİLLENMESİNDE VAKIFLARIN ROLÜ
OSMANLI SULTANLARI ve KIZLARININ ŞEHİRDEKİ İMAR FAALİYETLERİ
Sultan Murad (Hünkâr) Camii
Fatih Sultan Mehmed Köprüsü
Beyhan Sultan Vakfı
Hüma Sultan Vakfı/Hümayun Hatun Zaviyesi Vakfı
Elaldı/İlaldı Sultan Zaviyesi Vakfı
ÜMERA TARAFINDAN TESİS EDİLMİŞ VAKIFLAR
Paşa Yiğit Bey/Paşa Yiğit Bey Camii Vakfı
İshak Bey/Alaca Camii Vakfı
İsa Bey/İsa Bey Camii Vakfı
Kebir Mehmed Çelebi/Kebir Mehmed Çelebi Camii Vakfı
Hacı Ayşe Hatun/Hatuncuklar Camii Vakfı
Davud Paşa Vakfı
Mustafa Paşa / Mustafa Paşa İmareti Vakfı
Hüseyin Şah Bey/Hüseyin Şah Bey İmareti Vakfı
Yahya Paşa/Yahya Paşa İmareti Vakfı
Kimya Hatun Vakfı
Nazır Sinan Vakfı
Muslihiddin bin Abdulgânî (Müezzin Hoca) / Dükkâncık Camii Vakfı
Sinan Paşa Vakfı / Kaçanikli Sinan Paşa Camii Vakfı
Seyyid Hacı Muhyiddin / Hacı Muhyiddin Camii Vakfı
Süleyman Ağa Vakfı
Kaçaniklî Mehmed Paşa / Kâtib Şahin Camii Vakfı
Ömer Ağa Vakfı
Baba Cafer Tekkesi Vakfı
DİĞER VAKIF ESERLERİ
Han ve Hamamlar
Mektep, Zaviye ve Tekkeler
İKİNCİ BÖLÜM
ŞEHRİN NÜFUSU ve MAHALLELER
ŞEHRİN NÜFUSU
NÜFUSUN UNSURLARI
Dinî Gruplar Açısından Şehir
Tahrir Defterlerine Göre Üsküp Kazasının Tahmini Nüfusu
Tahrir Defterlerine Göre Şehirde Yaygın Olarak Kullanılan İsimler
MAHALLELER
Müslüman Mahalleleri
Gayrimüslim Mahalleleri
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ŞEHRİN İDARECİLERİ
TOPLUMSAL TABAKALAŞMA
Askerîler
Şehirli Reâyâ
EHL-İ ‘ÖRF VE ŞEHİR YÖNETİMİ
Sancakbeyi
Alaybeyi
Subaşı
Kale Örgütü
Dizdar
Yeniçeri Serdarı
Kethüdayeri
EHL-İ ŞER‘ VE ŞEHİR YÖNETİMİ
Kadı
Müftü
Nakibü’l-Eşraf Kaymakamı
Ehl-i Şer‘ Taifesinden Diğer Görevliler
Şehir İdaresindeki Halk Temsilcileri
ASAYİŞ VE DÜZEN
Eşkıyalık
Yolsuzluk
Muhtelif Suçlar
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
ŞEHİRDE İKTİSADÎ HAYAT
ESNAF TEŞKİLATI
ESNAF GRUPLARI
ZİRAÎ ÜRETİM
Ziraî Kesimde Çalışanlardan Alınan Vergiler
Mahsuller ve Alınan Vergiler
Küçükbaş Hayvancılık, Balıkçılık ve Arıcılık
Küçük Sanayi İşletmeleri
GELİR KAYNAKLARI
Mukataalar
Üsküp Nezareti ve Nazır
İhtisab ve İhzariye Mukataası
Üsküp Kapanı Mukataası
Beytü’l-mâl-ı ‘Âmme ve Hassa Mukataası
Pençik Mukataası
VERGİ GELİRLERİ
Avârız-ı Divâniyye Türü Vergiler
Diğer Vergiler
Nefîr-i Âm Bedeli
Cizye
Beldar Bedeli
ÜSKÜP’ÜN RUMELİ BÖLGESİNE YAPILAN SEFERLERDEKİ ÖNEMİ
Nakliye ve Nakliye Vasıtaları
Mühimmat ve Askerîler
KAZÂDAKİ TOPRAK İDARESİ
Toprağın Tasarruf Şekilleri
Vakıf ve Mülk Arazi
Has, Zeamet ve Timarlar
BEŞİNCİ BÖLÜM
TİCARET
MADENCİLİK
ÜSKÜP’E BAĞLI MADENLERDE ÇALIŞAN AHALİDEN ALINAN BEDELLER
Lonik Bedeli
Pavun Bedeli
ÜSKÜP DARPHÂNESİ
SONUÇ
KAYNAKÇA
DİZİN
EKLER
Osmanlı döneminde, birçok şair tarafından Bursa’nm Balkan¬lardaki örneği olarak tarif edilen Üsküp, mimarî eserleri ve coğrafyası ile bu tanımlamayı hak eden bir şehirdir. Kuruluş ve inkişafı dahi Bursa örneğinin bir kopyası niteliği taşıyan şehir, günümüzde Balkanlarda Türk-İslam kimliğini büyük oranda devam ettiren bir özellik gösterir. Erken bir tarihte Osmanlı sınırlarına dâhil olan şehir, Osmanlı sultanları ve kızları ile Osmanlı ümerası tarafından kurulan vakıflarla bir Türk-İslam şehri hüviyetine kavuşmuştur. İlk dönemlerde Balkanlardaki fütuhat siyasetinin uç merkezliğini yapan şehir, XVII. yüzyılda iktisadi bir merkeze dönüşmüştür. Osmanlı arşiv vesikaları başta olmak üzere seyyahlar ve yerinde yapılan gözlemlere dayanan bu eser, yüzyıllar içinde şehrin kimliğini yansıtmanın yanı sıra karanlıkta kalan birçok nok¬tayı aydmlatmak için hazırlanmıştır.
ÖN SÖZ
KISALTMALAR
TABLOLAR LİSTESİ
KROKİ, GRAFİK VE HARİTA LİSTESİ
GİRİŞ
ARAŞTIRMANIN MAHİYETİ, SINIRLARI VE KAYNAKLARI
ÜSKÜP ADI
SİYASÎ TARİH
Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Döneminde Üsküp
Şehrin İskânı
İDARÎ YAPI
Rumeli Beylerbeyliği
Üsküp Sancağı
Üsküp Kazâsı
BİRİNCİ BÖLÜM
ÜSKÜP ŞEHRİ
COĞRAFİ KONUM
ŞEHRİN FİZİKÎ YAPISI
Yönetim Örgütlerinin Toplandığı Yerler
Üsküp Kalesi
Saray
Mahkeme Binası
Çarşı ve Pazar
Darphâne
FİZİKÎ YAPININ ŞEKİLLENMESİNDE VAKIFLARIN ROLÜ
OSMANLI SULTANLARI ve KIZLARININ ŞEHİRDEKİ İMAR FAALİYETLERİ
Sultan Murad (Hünkâr) Camii
Fatih Sultan Mehmed Köprüsü
Beyhan Sultan Vakfı
Hüma Sultan Vakfı/Hümayun Hatun Zaviyesi Vakfı
Elaldı/İlaldı Sultan Zaviyesi Vakfı
ÜMERA TARAFINDAN TESİS EDİLMİŞ VAKIFLAR
Paşa Yiğit Bey/Paşa Yiğit Bey Camii Vakfı
İshak Bey/Alaca Camii Vakfı
İsa Bey/İsa Bey Camii Vakfı
Kebir Mehmed Çelebi/Kebir Mehmed Çelebi Camii Vakfı
Hacı Ayşe Hatun/Hatuncuklar Camii Vakfı
Davud Paşa Vakfı
Mustafa Paşa / Mustafa Paşa İmareti Vakfı
Hüseyin Şah Bey/Hüseyin Şah Bey İmareti Vakfı
Yahya Paşa/Yahya Paşa İmareti Vakfı
Kimya Hatun Vakfı
Nazır Sinan Vakfı
Muslihiddin bin Abdulgânî (Müezzin Hoca) / Dükkâncık Camii Vakfı
Sinan Paşa Vakfı / Kaçanikli Sinan Paşa Camii Vakfı
Seyyid Hacı Muhyiddin / Hacı Muhyiddin Camii Vakfı
Süleyman Ağa Vakfı
Kaçaniklî Mehmed Paşa / Kâtib Şahin Camii Vakfı
Ömer Ağa Vakfı
Baba Cafer Tekkesi Vakfı
DİĞER VAKIF ESERLERİ
Han ve Hamamlar
Mektep, Zaviye ve Tekkeler
İKİNCİ BÖLÜM
ŞEHRİN NÜFUSU ve MAHALLELER
ŞEHRİN NÜFUSU
NÜFUSUN UNSURLARI
Dinî Gruplar Açısından Şehir
Tahrir Defterlerine Göre Üsküp Kazasının Tahmini Nüfusu
Tahrir Defterlerine Göre Şehirde Yaygın Olarak Kullanılan İsimler
MAHALLELER
Müslüman Mahalleleri
Gayrimüslim Mahalleleri
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ŞEHRİN İDARECİLERİ
TOPLUMSAL TABAKALAŞMA
Askerîler
Şehirli Reâyâ
EHL-İ ‘ÖRF VE ŞEHİR YÖNETİMİ
Sancakbeyi
Alaybeyi
Subaşı
Kale Örgütü
Dizdar
Yeniçeri Serdarı
Kethüdayeri
EHL-İ ŞER‘ VE ŞEHİR YÖNETİMİ
Kadı
Müftü
Nakibü’l-Eşraf Kaymakamı
Ehl-i Şer‘ Taifesinden Diğer Görevliler
Şehir İdaresindeki Halk Temsilcileri
ASAYİŞ VE DÜZEN
Eşkıyalık
Yolsuzluk
Muhtelif Suçlar
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
ŞEHİRDE İKTİSADÎ HAYAT
ESNAF TEŞKİLATI
ESNAF GRUPLARI
ZİRAÎ ÜRETİM
Ziraî Kesimde Çalışanlardan Alınan Vergiler
Mahsuller ve Alınan Vergiler
Küçükbaş Hayvancılık, Balıkçılık ve Arıcılık
Küçük Sanayi İşletmeleri
GELİR KAYNAKLARI
Mukataalar
Üsküp Nezareti ve Nazır
İhtisab ve İhzariye Mukataası
Üsküp Kapanı Mukataası
Beytü’l-mâl-ı ‘Âmme ve Hassa Mukataası
Pençik Mukataası
VERGİ GELİRLERİ
Avârız-ı Divâniyye Türü Vergiler
Diğer Vergiler
Nefîr-i Âm Bedeli
Cizye
Beldar Bedeli
ÜSKÜP’ÜN RUMELİ BÖLGESİNE YAPILAN SEFERLERDEKİ ÖNEMİ
Nakliye ve Nakliye Vasıtaları
Mühimmat ve Askerîler
KAZÂDAKİ TOPRAK İDARESİ
Toprağın Tasarruf Şekilleri
Vakıf ve Mülk Arazi
Has, Zeamet ve Timarlar
BEŞİNCİ BÖLÜM
TİCARET
MADENCİLİK
ÜSKÜP’E BAĞLI MADENLERDE ÇALIŞAN AHALİDEN ALINAN BEDELLER
Lonik Bedeli
Pavun Bedeli
ÜSKÜP DARPHÂNESİ
SONUÇ
KAYNAKÇA
DİZİN
EKLER
